Menú

Martes 10 de noviembre 2020

En la madrugada del lunes encerraron en el calabozo de aquí de Xocén al hermanito del joven que se suicidó, pues al parecer tomó mucho y nomás porque su mamá le llamó la atención la golpeó. Sus hermanas pidieron ayuda a las autoridades para que lo detuvieran. (Aclaración: Así es, don Christian, mandaron su cuerpo aquí a Xocén y lo velaron en su casa. Sí, su hermanito se emborrachó en el velorio. Su papá es un alcohólico y sí fue su mamá a visitar la tumba al cuarto día.) Esta mañana acompañé a mi mamá a Valladolid a comprar velas, flores y tablillas para que haga su novena con el desayuno para recordar a sus difuntos. Cuando el taxi pasó por el cementerio vimos que la mamá y los hermanos del joven difunto estaban visitando la tumba de su familiar, ya que al momento de la sepultura no lo pudieron acompañar, pues según nuestra costumbre no está bien hacerlo. Muchos respetan la costumbre, por lo que van a visitar la tumba hasta el cuarto día. Al regresar de las compras, almorzamos pollo asado que compró mi mamá. Después, mi papá y mi hermano mataron uno de sus cochinos porque mamá hará relleno negro, que es su comida preferida y es lo que prepara cada año cuando hace su novena. Todo el día estuve en casa de mi mamá ayudándola a lavar la carne y a preparar el recado y el chile para relleno. Mi papá y mi hermano escarbaron el pib y luego lo prendieron con leña y piedras. Cuando el fuego acabó de consumir la leña, colocaron la paila del relleno y taparon el pib con hojas de plátano y echaron tierra encima para enterrarlo. Me regresé a mi casa ya tarde y cansada, por lo que sólo me bañé, cené huevo frito con mi hija y nos acostamos a dormir.
Tu ak’abilé lunesá tin wojeltaje’, k’albin u lak’ e xi’ipal tu kinsubalé, tumen beyo’ jach máan kalchají, je’elo’ chen bin u p’ek u k’eyalé ka bin tu lobitaj u na’tsil, la’tene’ u lak’obo’ tu t’ano’ob e máako’ob ku kalano’ob te’ k’iwikó ka tu ya’alo’ob u k’alal. Te’ jatskab k’iina’ binen tu pach in na’tsil tak Zakí, u ti’al ik manik kib, lo’ol yéetel, chukwa ti’al u betik e uk’ul u ti’al e novena sáamaló, u ti’al e pixano’obo’. Kaj máan e kis buts’ te’ tu tojil e cementerio, tik kilaje ti’ yano’ob u na’tsil e xi’ipal tu kinsubaló, bino’ob túun u yilo’ob e tu’ux mu’ukó, tumen tu k’inil kaj mu’ukó mix bino’obi’ tumen beyo’ u ya’alale mix utsí, je’elo’ ya máake laj bey sukanil ti’obo’, chen túun tu kamp’éel k’iine ku beytaal u bino’ob u yilo’ob. Kaj sunajo’on tik mano’ono’ kaj jano’on, tik jantaj tun pokbil kaax tu manaj in na’tsiló, je’elo’ kaj ts’o’oke’, in tatastil yéetel in lak’e tu kinso’ob juntul k’éek’en u ti’al u mak’antik u box janalil e novenaó, in na’tsilé jach ki’ u yu’ubik e box janalo’, letí túun ku metik jantbil tu lakal ja’ab ti’ e payalchi’obo’. Je’elo’ ti’ je’leen máan k’iiní, tin wantik u ti’al u p’o’ob e bak’o yéetel xan u jo’oso’ob u xa’ak’il yéetel u ikil u ti’al e box k’oló. In tatatsilé yéetel in lak’e leti’ob xane’ tu pa’ano’ob u pibil, kaj ts’o’oke’ ka tu ts’aob u si’il yéetel u tunichil ka tun tu t’abo’ob, je’elo’ kaj jáabé ka tun tu ts’aob e janaló, ka tu ts’aob xan yok’olé u le’ ja’as kaj ts’o’oke’ ka tu muko’ob yéetel lu’um. Ts’o’ok u okol k’iin u chik in suut tin najil, che’ tuun ka’ana’an in wuykinbaj, je’elo’ cen túun ichkil tin metaje’ ka tin jan tsajaj je’ in jant yéetel in chan paalilé, kaj ts’o’oke’ kaj chelajo’on wenel.

Más días