Te’ jatskab k’iina’ leek u wak’al voladores te’ way nats’ile, tin wojeltaje e máak kajakbal way nats’ile tu kinsaj juntúul u k’éek’en u tia’al u mak’antob u box janalil tia’al sáamal.
E máak kajakbal way nats’ile sukanti’e bey ti’ junp’éel ja’abo’ ku mak’antik u noj k’iinil le chan ko’olebil Fatimao, tumen beyo’ yaanti’ le ko’olebil tu najiló la’ten laj bey u betik u noj k’iiniló.
Yabkach máakob suka’an ti’ob bey u ch’aoltko’ob u noj k’iin e chan ko’olebilá ku bino’ob u biso’ob u kibo’ob u t’aabo’ob te’ bejla’ u k’iinil e chan ko’olebilá te’ túun tu najil e máak betik e noj k’iina’.
Je’elo’ bejla’ tun u jantal u chíchil e k’éek’enó yéetel túun bu’ul. Te’ way kaj Xocena’ sukanti’ob le máako’obo’ u betkob u noj k’iinil wa ba’ax santoil ku maan u k’iin ba’ale’ lete’ je’en bix yaanti’ob u ko’olebili tu najilo’obo’.
Chen ba’ale’ casi laj yan e Santo’ob ti’e máako’ob way kajé, ku betko’ob túun u noj k’iini, chen wa bix yan Santo wa ko’olebil mix ti’ máak yan, chen beyo’ ku maan le k’iino’ mix ba’al ku beeta’al.
Bejla’ak xane binen yéetel in wicham si’ te’ ichkoló, je’elo’ kaj sunajene’ ka tin mak’antaj ba’a ik janté, tin tsajaj je’ yéetel atun ik jante.
Je’elo’ kaj ts’o’ok in janale ka jupen p’o nok’, in chan paalile ti’ xan yan u yantení, jach je’en ba’ax ka u u yil kin mak’antiké tia’an u yantení.
U k’atchi’il Tomasa Canul
E museo “K’aajsajó” in chan paalil Jesús Noh, leti oks u ju’unil te’ nojoch jalachó, jun ja’ab u k’aat kaj a’alab je’ u beytalé, ti’in paalilé jach uts u yilik e ba’alo’ob suka’an u meetáal way Xocene’, e ba’ala chuní, leté ka tu yilaj ya’ab ch’upo’obe’ túun tu’ubsko’ob u ch’iko’ob le hipiló.
Je’elo’ ka túun jup u ts’iibt u ju’unilé ka tu bisaj te’ nojoch kúuchil te’ Meridao, óoxmal uchik u bin u k’aat ka patchaj u ya’alal je’ u ts’abalti’e, e lela’ tu meetaj yo’ola ma’ u tubsa’al e ba’alo’ob uchbentako’obo’.
U k’iinil túun ka a’alab bey yan u ts’abaló, k’ub ti’ob jump’éel ju’un yo’olaal beyo’ u bino’oib u cha’ob u tak’ini’ u tia’al u máanko’ob je’en ba’ax yan u k’abeti tia’al e museo.
Je’elo’ e xi’ipalá tu ya’alajé ichil jump’éel winal chen u ts’o’oksé, je’elo 9 te’ tu winalil le abriló ti’ tu jo’saj ilbil te’ parque le uchben ba’alo’ob ts’u much’kinsko’o, tu meetaj u máan u ximbal e ch’úupalal yo’olal u chanta’al e nok’ob kun p’ataal te’ museo “k’aajsaj”, bey tu ts’ajil u k’abao tumen way Xocene’ u ya’abil máake je’ u t’aanik mayae.
Ichil e 30 k’iino’oba’, ko’olelo’ob x-chuyo’obe’ leti’ob meet e nok’ob suka’an u bukinta’alo’, tak xan le más uchbentako’obo’ sukan u ch’abalo’, yo’osal u jach utstal u yila’al le museoa.
Te’elo yan túun nok’ob ch’a’antak men ik chiich, nok’ob kik ch’ik sáansamal, tak xan sak nok’ob ku chik’ob ka’ach e uchben máako’ob chen ts’o’okok u belo’obo’, uchben boonolo’ob, yéetel xan uchben ba’alo’ob, je’en bix tinaja, x-k’utub, pilas lek u ts’abal ja’ meeta’an de tunich.
Tu k’iinilak chu’un e meyaja’, tu yanteno’ob ch’úupalal way kajnalo’ob Xocene’ u tia’al u máano’ob u ximabalo’ob u y’eesko’ob le nok’obo’.
Junp’éel p’isi k’iin u bin u je’k’ajal e kúuchila ka jok’on túun t’oox u ju’unil tia’al ka jok’ok ilbilo’on te’ k’iwikó, tik tak’lantaj u ju’unil yo’olal u yilal ka jok’ok cha’antbil ba’ax ken ik meeté.
Tin k’atbatké kexi wa yéetele bey kunu cha’anto’oba’ ka anta’ak le ko’olelo’oba’, yo’olal mu’ ch’iko’ob su’ulakil tia’al u bukintko’ob le huipiló. Tin k’ataj túun u chi’ wa jaytúul ko’olel xan, yo’olal in wojeltik baxten ma’ un ka ch’iko’ob e jats uts hipiló.
Je’elo’ bey tu ya’alo’oba’, ma’ bi n uts tu yicho’ob e hipiló, u jeelo’obe tu ya’alo’obe tumen bin jach ko’oj u tojotik, kex bin wa jach utse, ba’ale’ leti’obe’ más je u máanko’ob nok’ob je’en bix blusa, falda wa shorts, ket ka u máano’ob jump’elilí nok’ bey e huipiló.
Jach túun ki’imak in wóol bey uchik u jok’ol ya’ab máako’oba’, más ya’ab ko’olelo’ob yéetel ch’úupalal, tumen e museo tu yo’olalo’ob bey ku t’áanankiló, leti’ túun ka p’aat je’k’abí, je’ u beytáal u bin ilbil ti’ lunes tak viernes tak 10:00 am ku je’ebel tak 4:00 pm ku ka k’alal, ti’an u nayilí way kaj Xocene’ te bej 16 x 1 y 5, te’ colonia San Marcos way kaj Xocene’
Ten Jesús Noh juntul máak síijil way Xocene’ tu chumuk e way lu’ume’, tu kúuchil xan tu’ux suka’an u meeta’al yabkach ba’alo’ob, jach tak in meetik yabkach ba’alo’ob tia’al ka u na’at e máako’ob te’ way kajé ma’ u tu’ubsko’ob yabkach ba’alo’ob suka’an u meetaal desde uchi tumen ik ch’ilankabilo’ob.
Jach ya’ab ba’alo’ob kin wilik ku tu’ubsa’al te’ k’iibo’oba’.
E museo in na’atsil Tomasa Canul Kun kanantik tu najil. Ba’ale’ chen ken in wa’ate’exe’ ti’ jump’éel utsi k’ab ku p’atal, ti’in na’atsil, letie’ juntul ko’olel jach uts u tsikbal, in wóojel je’ u laj tsolik tu belil tu lakal e ba’alo’ob yan te’ museo.
Tu yo’osal in meyaje’ tene’ ma’ un beytaal in je’elel in wilé. E museo u tia’al tu lakal máak, je’ u beytaal u tal ximbaltbile, ki’imak ik wóol lekenik k’ame’ex.
