Menú

Guido

Nojoch mak Guido

29 años

En la secundaria yo fui muy respetuoso con mis compañeras. Nunca me gustó que las trataran mal por mis otros compañeros, porque les ponían apodos y no les hablaban por sus nombres.

Y lo que es la vida, en la escuela tenía muchas novias. Yo era de los que les decían mujeriegos porque andaba con una y con otra.

Ya al final, con ninguna de esas novias me casé. Cuando terminé la secundaria yo tenía 16 años y ya no volví a tratar a ninguna de las chavas.

Yo me dediqué a trabajar con mi abuelo en su carpintería de aquí de Chebal. Antes, mi papá trabajaba con él, pero diarios andaba enfermo de gripe porque era alérgico al aserrín; entonces yo quedé en su lugar.

Mi abuelo me pagaba semanal, poco pero seguro ya que él no ganaba mucho. Desde niño me gustaban los carros y mi propósito fue que cuando yo creciera y saliera a trabajar juntara mi dinero para comprarme uno de verdad y no sólo de juguete.

Trabajé con mi abuelo por dos años. Pero apenas cumplí los 18 años de edad le pedí a mi hermanito que fuera a ayudar a mi abuelo por las tardes cuando saliera de su escuela, ya que yo necesitaba hacer realidad mis sueños y para eso tenía que volar más alto.

Entonces me fui a Cancún a trabajar. Tenía varios amigos que allá trabajaban y por eso tenía asegurado Nojoch makde quedarme.

Cuando llegué les dije que saldría a buscar trabajo y uno de ellos me comentó que en el restaurante Nojoch makde laboraban se buscaba recepcionista y que no pedían experiencia. Así que pensé que ese puesto era para mí, ya que me iban a enseñar de lo que se trata el trabajo.

Desde el primer día que llegué obtuve el trabajo. Me quedé con el puesto de recepcionista. Para empezar, como no tenía experiencia, el pago era bajo, pero poco a poco me subieron de sueldo.

Semanal se repartía la propina. Al poco tiempo vi que gastaba mucho en pagar el taxi para ir al trabajo, pero con lo que tenía ahorrado aún no me alcanzaba ni para comprar un carro de medio uso.

Pensé en comprar una moto. Se lo comenté a mis amigos y compañeros de trabajo para que si llegaban a saber de alguien que vendiera su moto de medio uso y en buen estado me avisaran para comprarla.

Al poco tiempo, el hijo del patrón me comentó que iba a vender su moto automática, que porque iba a cambiar de modelo.

A mí me cayó como anillo en el dedo porque el chavo me la vendió barato. A los seis meses de trabajo ya había yo comprado una moto.

El hijo del patrón me ayudó a checar los papeles de la licencia y del cambio del propietario y ya por fin pude transportarme a mi trabajo sin gastar de más en taxis.

Mis amigos del cuarto tomaban mucho y muchas veces me invitaban a tomar con ellos, pero yo sólo pensaba en superarme y lograr ese sueño por el que estoy trabajando. Y aparte de eso, yo era de la familia de los cristianos y en nuestra religión está prohibido que tomemos porque estaríamos insultando a nuestro Dios Jehová.

En el templo nuestro pastor nos dijo que si algunos de nosotros desobedecemos las leyes, como tomar cerveza, Jehová nos castigará por esa falta.

Yo creo que por eso tenía ese miedo presente. Mis amigos me respetaban y jamás me obligaron a tomar.

Después de la compra de la moto, saqué una tarjeta de débito del banco, Nojoch makde iba a guardar mil pesos semanales. Era lo máximo que depositaba, ya que también le mandaba dinero a mi mamá para ayudarla a ella y a mi papá.

Cada año nos daban aguinaldo en mi trabajo. Después de cinco años de ahorrar, mi patrón me ayudó a conseguir el carro, ya que él tenía experiencia en autos.

El patrón era muy buena onda y a todos los que trabajábamos en su restaurante nos decía que éramos sus hijos.

Estaba muy orgulloso de mí y de mis logros y me ayudó en todo el papeleo del auto. Yo ya sabía manejar porque mi cuñado me había enseñado.

Y cuando ya estaba todo en orden, viajé en mi pueblo en el día de mi descanso.

Mis papás estaban felices por lo que había logrado. No querían que siguiera trabajando, pero yo tenía que hacerlo ya que el auto iba a necesitar de mantenimiento.

Para viajar de nuevo a Cancún ya no tenía que preocuparme para buscar mi taxi para llegar a tiempo a mi trabajo.

Varios chavos de Chebal trabajaban en Cancún y, como me fueron conociendo, me pedían que yo los bajara en el pueblo para cuando yo viajara.

Un día, uno de mis amigos me invitó a su cumpleaños en su casa. Ese día conocí a su hermanita, una chava güera de ojos de miel, y me enamoré de ella.

Ese día le dije a mi amigo que me gustaba mucho su hermanita. Él, encantado y bromeando, me dijo que me la regalaba. La chava salió y platiqué con ella un buen rato.

Pero el mal rato fue cuando salió su papá borracho y casi golpea a su hija en frente de mí, que porque andaba de resbalosa conmigo.

Pero como yo no tomaba, tranquilicé al señor, hablé con él y le compré su chela para que quedara más calmado. Yo sabía que estaba borracho y que quizá lo que yo le dijera no lo iba a recordar al siguiente día, pero aun así le dije que yo no pretendía jugar con su hija, que yo la quería para casarme con ella.

El señor sólo me pedía más y más chelas y hasta me pedía una cantidad de dinero por su hija, pero yo sabía que las cosas no iban por ese lado. Eso de comprar una esposa no va conmigo.

Yo quería hablar con el señor, pero cuando no estuviera ebrio, pero nomás no había día: el señor diarios estaba borracho.

Yo quería hacer las cosas bien, pero no había forma. Trabajé un tiempo, junté mi dinero y como el hermano de la chava tenía una casa de Infonavit, me la rentó. Cuando volví a viajar en el pueblo fui a hablar con la chava.

Yo ya tenía decidido vivir en unión libre, claro, si ella aceptaba. Pues la chava no lo pensó mucho, me dijo que ella ya estaba harta de vivir en casa de sus papás porque su papá siempre llegaba borracho y empezaba a discutir con su mamá.

Entonces aceptó irse a vivir conmigo. Ella se llama Lorena, tiene 21 años y yo 23.

Al poco tiempo de vivir juntos ella se embarazó y tuvimos una hermosa hija, que nació por cesárea. Por eso ella sola no podía cuidar de la beba, así que tuve que renunciar a mi trabajo para regresar en casa de mi mamá, porque ni modo de volver a llevarla en casa de sus papás pues sólo me fugué con ella.

Después de un tiempo tuvimos que ir a ver cómo nos recibía mi suegro, pero ya cuando llegamos y nos vio con un bebé no nos dijo nada. Ya había dejado de tomar pues se enfermó de diabetes.

Mi papá me tenía heredado un terreno, por lo que con la ayuda de mis hermanos pude construir una casa de madera para vivir con mi familia.

Empecé a ir a trabajar de mesero en una taquería de Cobá, pero debido a la pandemia se cerró porque bajó la venta, entonces de nuevo me quedé a echar una mano en la carpintería de mi abuelo.

Llevo siete años viviendo con Lorena y hasta la fecha vivimos felices y con una sola hija.

29 ja’ab

Tene te secundariaio jach uts in biskin bal yéetel  in wet xokobó. Jach mix uts tin t’an u betal k’as tiob tumen in wet xokob de xíibobo, tumen beyo ku ts’abal u je’ u k’abaob jelo mix tun tu k’abaob ku t’anlobi.

Ts’okole tene jach ch’upalob kin t’anik. Tene ku yalal mujeriego tumen beyo yab ch’upob uts in wilik jen bukaj yéetel jin mane.

Ts’okole tu ts’oke mix juntul yéetel e lelob ts’ok in belo. Jelo ka tin ts’ok saj in xok te secundariao yanten wak lajun ja’ab, jelo mixtech in t’anik mix juntul e ch’upalobo.

Jelo tene jupem meyaj yéetel in nol te tu carpinteriaó te way te kaj chebaló, káchile in tatae yéetel ku meyaj, bale sansamal k’ojan ta’an u se’en tumen beyo ku bin e aserrin tu nío’, jelo ten tun p’aten meyaj uchik u luk’ul letie.

In noló ku botken ichil junp’el p’isi k’in, mmix yábi bale ku yantken tumen xan beyo mix yab ku najaltkí. Tak tin chichnili jach uts tin wich e kis buts’obo jelo tin wále chen nojoch chajken chen xiken meyaje leti ken in mane’, junp’el bey ma’ chen de baxale’.

Meyaj najen yéetel in nol ichil káp’el ja’ab. Bale jach p’elak u ts’aik ten waxak lajun ja’abe kaj binen ten meyaj jelo tin wálaj tun tin wits’in ka p’atak meyaj yéetel in noló, bale chen tun de okan k’in chen sunak letie tu xok. Tumen beyo tene k’abet in betik ba’ in walmaj jach in k’ate.

Jelo ka tun binen te cancun te meyajo. Yab kach in k’aj olalobe te ku meyajobo, latene in wojel tux kin jelel.

Jelo kaj k’uchen ka tin wálaj tiobe yan in jok’ol in kaxt meyaj, jelo jun tule kla tu yálaj tene yan bin mak ku kaxtal meyaj te tux ku meyajob letiobo. Jelo ka tun tin wálaj e meyajó in tia’al ten tumen mix tan u ka’atal wa jach a kánanmaj te kan ka’ansbiló.

Jelo te yax k’in uchik in k’uchulo yan laj ten meyaj. Ts’ab ten tu e meyaj de recepcionista. Jelo e uchik ik chunuló mix jach yab u bólili tumen beyo mix in jach kani, jelo jen bix uchik in bin in kanike bey uchik u naksa’al xan u bólil ts’abil ten.

Ichil junp’el p’isi k’in ku ts’abal e propinailo. Jelo tin wilaj jach yab tak’in kin xupik lek in bótik taxi u tia’al in bin te meyajo, ts’oke mix yan tak’in ts’ok in much’ kinskí, maun chukpajal u tia’al in manik in kis buts’ó.

Jelo ka tun tin tukultaj in manik junp’el moto, jelo tin tsikbataj tin wet meyajobo, yosal beyi wa ku yojeltob wa yan mak ku konik u moto kex ma tunbene’ ku yalikob ten yólal in manik.

Jach tun ma’ uchake ka tin wojeltaje u paalil u yumil tux kik meyajo tan u konik u moto tumen bin beyo yan u ka’ manik u je tunben.

Jelo ti tene jac h uts lubik ti ten, tumen beyo mix jach ko’oj uchik u kóniki tení. Jelo e lela ichil wak ja’ab uchik in manik in moto.

Leti tun xan e xípal u paalil u yumalo anten in wil in jósik u junil u tia’al u beytal in ma’an yéetel e moto, jelo bey tun uchik u chunul in bin te meyajo mix tan in xupik tak’in lek in bótuik in bísil tux kin meyaj.

E xípalob in wet kajlikobo jach u kánmob kaltal sansamal tan u yuk’ kob e suts’ó tan xan u ts’ikob teni, bale tene mix tan in tukultik in kaltal chen tak in wilik in betik bax yan tin tukul latene tan in meyaj. Ts’okole tene kin bin te templo yéetel in tataobo, jelo jach tun mix uts ka’ kalchajkoní tumen beyo tan ik poch’ik ik yuum jehova.

Telo ku yálal ton tumen u nojchilobo wa bin kik betik k’as jen bix ik uk’ik e cervezao yan betal ik bótik.

In wálike laten yanten e sajkil beyo. E tun xan in wet xípalobo mix xan ta’an u betkob in wuk’ik wa mix in k’atí.

Jelo kaj ts’ok in manik e moto ka tin jósaj junp’el tarjeta te banco lete tun tux ku lísa’al tak’inó, jelo ichil junp’el p’isi k’ine kin bin in li’is mil peso, lete bukaj u yábil kin liísiko tumen beyo kin tuxtik xan tak’in tin nátsil yósal in wantik yéetel in tatao.

Ichil junp’el ja’abe ku sibil ton tak’in te tux kik meyajo lete ku yálal u aguinaldoilo. Jelo ichil jó p’el ja’ab lek in much’ kinsik in tak’ine tin manaj junp’el ik kis buts’ó, leti tun u yumil tux kin meyajo leti alten bixi tumen letie jach u yojel bix e utsó.

U yumal tux kin meyajono jach utsi mak, ti tu lakal ej meyajobo ku yalike u paalilo’on.

Jach kimak u yol yéetel ten, tumen yan balo’ob kin manik yéetel u tojol in meyaj. Jelo letie tu yante ti u junil e kis buts’ó, tene in kanmaj in bis e kis buts’ó tumen u yicham in lak’ kansmilen.

Ka tun laj yan laj ten u junile kaj binen tin kajal tu k’inil in jeskinbal.

In tataobe jach kimak u yolo’ob yéetel ten, mix tan u ch’akob in ka bin meyaj u k’atob ka jeleken, bale tene yan in ka bin meyaj tumen e kis buts’ó yan u k’ana’an chajal ti wa baxó.

Jelo tak xan u tia’al iun ka bin te cancun mix tin tukultaji tumen beyoyan ba’ in bin ts’okole jach tu yorail chen k’uchken.

Yab kach xíaplob te kaj chebalo te ku mayajob te cancun. Jelo jen bix uxhik u k’ajolt kenobe letiobe ku yalik in biskob te kaj chen xiken xano.

Juntene juntul ik wet meyajo tu yálaj ten ka xiken tu k’inil u k’aba’, jelo e k’inako tin k’ajoltaj u yits’in juntul ch’upal sak u winkilil ts’okole k’antak u wich jelo uts laj in wilik.

Jelo e k’inako tin wálaj tin in wet meyajo ust laj in wilik u yits’ino. Jelo kimak u yol ka tu yále je bin u si’ik tene. Jelo e ch’upalo jok’i jelo jan tsikbanajen yéetel.

Bale u k’asile jok’ u tatatsil ts’oke kala’an, jach olak u top u paalil tin tanó, tumen beyo tan bin u yé kubal ti ten.

Jelo tene mix kalaneni ka tun wálaj tie nojoch mako kau jets’ubal, jelo ka tun tin manaj u je u cerveza yosal u ch’enel u p’ujul. Tene in wojel kala’an kex ma tin tukultají tin wálaj ti bax tak in walik, jelo tin walaj tie tene mix tan in baxal yéetel u paalil tumen jach uts in wilik je tak u ts’okol in bel yéetele.

E nojoch ,mako chen tan u sen k’atik ten u yabil cerveza, laka jop u k’atik tak tak’in ten yolal u paalilo bale tene in wojel ma bey in k’ato.

Tene yan in tsikbal yéetel e nojoch mako bale bey ma kalané. Bale maun beytal e nojoch mako sansamal kala’an. Tene tak in betik yéetel tu lakal uts. Tene ka binen tin meyaj, jelo u lak’ e ch’upalo yan u nayil de infonavit jelo ka tun tin k’ataj ti in majante. Jelo kaj ka binne te kajo kaj tsikbanajen yéetel e ch’upalo.

Ts’okan in walik chen bey kin kajtal yéetelo, jelo chen wa leti kau kibe. Jelo e ch’upalo ma tun se’en tukultaji, jelo u yalike ts’ok u nakal yol kajtal tu najil u tataobo tumen beyo sansamal kala’an u tatao, ts’okole ku jupu bátelil yéetel u poch’ik u nátsilo.

Jelo ka tun ta kajtal tin wétel. Letie u k’abae lorena yanti 21 ja’ab, tene 23 ja’ab.

Jach tun ma uch kajlakone letie kaj yo’omel chají jelo yan laj juntul ik chan palail de ch’up sij yéetel junp’el xót jelo latene letie maun beytal u kanantik. Jelo tene ka tin p’ataj in meyaj, jelo kaj sunajon tu najil in nátsil yéetel in watan. Tuemn beyo maun beytal in ka bisik in p’at tu najil u tataobo, tumen chen bey uchik in puts’iko.

Ichil junp’el ja’abe kaj binen yéetel tu najilo’ob u tatao yosal ik ilik bix ken u k’amo’on jelo e uchik ik bino yan juntul ik champal jelo mix ba tu yálaj ts’okan u p’atik u kaltal tumen bin tu ts’aj diabetes ti.

In tatae yan junp’el solatr u símaj ten, jelo yéetel u yantaj in lak’obe ka tin mak’antaj in najil.

Jelo kaj chu’un in ka’ bin meyaj te coba de mesero, bale yólal e k’ojanilo p’at minan meyaj ka tun k’al e kuchilo jelo tene ka je’elen. Te tun kin ka’ meyaj yéetel in nol te carpinteriaó.

Yan tun uk p’el ja’ab kajlaken yéetel in watan lorena jelo tak tu bejlaile kimak ik olo’on jun tulili ik chan paalil.

Más testimonios