Menú

Estefania

Ko'olel Estefania

37 años

Yo terminé la secundaria. Me casé a los 19 años con un chavo de 20 años. Después de un año de novios nos casamos enamorados; ya nos habíamos conocido bien.

Estaba embarazada, y para que no sea el chisme de la gente nos apuramos a casarnos antes de que se me note; tenía cinco meses de embarazo, aún no se me notaba.

Mi esposo trabajaba en Cancún de cocinero; él tomaba sólo cuando viajaba en su descanso un día a la semana.

A los cuatro meses de estar casados nació mi primer hijo; a los tres años tuve otro bebé.

Luego me confié, como vi que trabajaba bien, no agarré nada de planificación [anticonceptivos], pensé que él me cuidaría, pero no nos descuidamos y me quedé embarazada de nuevo.

Y tuve la mala suerte de que el día del parto, él andaba en su borrachera y no se preocupó por mí. Ni mis cuñadas ni mi suegra estaban ese día, dejé solos a mis dos hijos que ya estaban grandecitos y conseguí taxi para que me llevara al Hospital General de Tizimin.

Sola llegué a dar a luz a mi bebé, supongo que nadie sabía ni preguntaba dónde estaba. Y como fue parto natural, te daban de alta al siguiente día, y nadie llegaba a verme; gracias a Dios yo fui con las cosas de mi bebé, yo sola volví a salir del hospital.

Cuando llegué, mi esposo seguía tomando. Mis suegros estaban sorprendidos cuando me vieron llegar con mi bebé, que según mis hijos no supieron decir a dónde me había ido.

Desde ese día me planifiqué con las pastillas que dan en el centro de salud. En total tuve tres hijos varones.

Vivíamos en casa de mis suegros, hasta que un día mi esposo reclamó su herencia a su papá porque a sus otros hermanos(as) ya les habían dado un pedazo de terreno, entonces él reclamó que por qué no le había tocado.

Entonces su papá nos dio un pedacito de terreno, justo al lado de la casa de su papá; entonces él construyo una casita de madera.

Al poco tiempo llegó un programa donde daban apoyo de vivienda y yo me inscribí. Gracias a Dios que sí me salió mi nombre [en la lista de beneficiarios] me dieron una casita de pared con baño incluido.

Cada que viajaba, [mi esposo] me decía que se aprovechan mucho de ellos, que no les respetan el horario de salida en su trabajo, ah, pero si tú llegas tarde hasta te lo descuentan ‘en’ tu sueldo. Ganaba 1,500 quincenal.

Pero a ellos no los dejan salir puntual, los ponen a trabajar de más, y no les pagan ni extras. Entonces le dije que debe poner su propio negocio de tacos.

Y sí le pareció buena idea, entonces él [se] independizó. Se quedó y empezó a checar todo para sacar permisos y todas esas cosas que se necesita para poder vender en Tizimin.

Después de tres meses empezó la venta y por mientras ganamos clientes. Sólo yo y él lo trabajamos, vendemos tacos de cabeza de res, suadero, tripa y chorizo.

Yo hacía tortillas a mano porque como casi no se maneja eso en Tizimin, pensamos que con eso ganaríamos más rápido a nuestros clientes.

‘Al’ menos de un año ya vendíamos bien, pero él se emocionaba con lo que vendíamos que cuando amanecía decía que salía a comprar comida, pero ya no regresaba, sino hasta la noche llega borracho.

Nos empezaron a decir que hay gente envidiosa que hace maldad y que por eso [él] gasta lo poco que ganamos. Pero yo no dejé que el negocio caiga, cuando él anda tomando y no viene a la casa para irnos al trabajo, yo me voy sola y como sea saco el trabajo.

Antes sólo tomaba un día, pero luego fueron tres, cuatro días y hasta una semana se la pasa tomando.

Hasta hoy llevo 18 años de casada y de nuestro negocio de tacos llevamos ocho años. Vendemos muy bien, pues ya mucha gente nos conoce.

Él ya casi no puede trabajar, cuando deja de tomar se queja de que le duele sus pulmones y abajo del vientre. De seguro ya está enfermo de tanto tomar, pero tampoco ha querido ir a un chequeo médico, que porque no quiere saber si está enfermo de algo porque se va a preocupar. En fin, yo no lo presiono, allá él, es su cuerpo y si no quiere ayuda, pues ni modo.

37 ja’ab

Tene tin ts’oksáj in xok te secundaria. Yan ten bolon lajun jab kaj ts’ok in bel yéetel jun tu’ul xípal de jun k’al jab ti. Ichil junp’el jab chen tin tsikbal yéetelé kaj tun ts’ok ik belo’on tumen ik jach yakunt mik báj, ts’ok tun xan ik k’aj oltkik baj.

Tene yo’omel chajanen, jelo yósal tun mau yálal ten bale ka tik ts’aj ik olo’on ts’oklik bel, e bey ma chikpajkó, yanten jóp’el wínal, mix jach chikpaj kí.

In wichamé te ku meyaj te Cancún leti ku meyáj janaló; letie chen bey u sut tu meyaje ku yuk’ik.

Kanp’el tun wínal ts’okanil ik belo’on uchik u yantal ik yax champaló, jelo ichil oxp’el jab yanchaj ten u lak’ juntu’ul.

Jelo tene ma tin tukul taj mix balí, tumen tin wílaj uts u meyáj in wicham, mix tun tin ch’a’aj ts’akí yósal main ká yo’omel chajal, bale má xnachaje k’a yo’omel chajen.

Bale e te k’in yan in wutsta’al yéetel in champalé letié leke’ kaltal, jelo ma tun tu tukultení. Mix tun u lak’obó mix in x-ká nátsiló mix xan kulanob e k’inakó

jelo tin p’ataj in chan mejen paalaló yósa’al in bin in kaxt kis buts’ bisquen te nojoch kuchil ts’ak te Tizimin.

Chen tin junal k’uchen te yiknal e aj ts’ak yajó, mix mak ojelt wa tux binen mix tan mix u k’at oltkob tux yanen. Jelo u yutsilé uts uchik in wuts ta’al latene má xanlaj kaj ka’ chab in jok’olí, tin junla binen tin junal ká sunajen, mix beyo main k’uchul ilbil.

Kaj sunajené in wichame laili bey u ma’an u kaltaló. Jolo’ob in x-ká tatatsilé satal u yólo’ob ka tu yilo’on in sut yéetel in champal, tumen bin beyo in paalalobó ma tu yojelto’ob u yalob tux binení.

Jelo te k’inakó tin ch’a’aj ts’ak yósa’al main k’ojanta’al. U yábil ik paalalone oxtul.

Te kajak balo’on tu najil in x-ká tatatsilobé. Jelo junp’el k’inaké in wichamé tu k’ataj u herencia tu tatáo tumen beyo u jé u lak’obó ts’ok u laj ts’abal jun xet’ u solarob, jelo tan tun u k’atik baen mix ts’abak e tio’.

Jelo bey tun uchik u ts’abal jun xet’ e solaró, tu tsel u najil u tatatsil, jelo telo tu betaj junp’el naj chen de xa’am.

Ma’ xanlaje ka k’uch junp’el u antajil tux ku ts’abal najob de pak’, jelo tene ka tin ts’ib taj in k’abaí, jeské tu siáj kich kelem yuume jok’ in k’abaí, ts’ab tun ten junp’el e najó ku tasik tak u kuchil tux ku yichkil mak.

Chen tun sunak bey in wicham te tu meyajó chen u yále vhen bin ku beta’al u meyaj che yab u yorail ts’okole maun utsil bóta’al tiob, ts’okole maun jok’ lo’ob jen bix u yorail ala’an tiobe. Bale wa tun tech ka k’uch kech junp’it u xanile ma’an bin botbil chuka’an. Letie ku bo’otaál 1500 ichil káp’el p’isi k’in. Jelo ka tin wálaj tie k’abet u ts’aik xan jun p’el u kónol.

Jelo ka tu yálaje jaj beyó, ka tun jelí, ka jop u ma’an yilik u ts’abal ti junilob ti u tia’al u beytal u konol te way Tizimin.

Ichil oxp’el wínale kaj chu’un u kónol uts bale te bukaj k’inó ts’ok u k’aj olta’al. Chen tun ten yéetel leti tik meyaj ta’al kik konik u bak’el u pol wakax, jen bix suadero, choch, yéetel chorizo.

Tene pak’acht bil in betik u wajil yósal beyó ju yabta’al mak manike’, tumen mix jach mak betik e beyó way te kaj Tizimin.

Ichilak junp’el jabe, ts’ok u yanta’al makob k’aj oltko’on ku chan yantal ik kónol, bale letie jach u xupik bey e jun p’it ku jok’oló, chen sasaké chen u yále tan u bin u ma’an janal ts’okole mix tan u seb sut chen talake kákaté kala’an.

Kaj chu’un u yálal tone yan bin mak u p’ek make ku betik k’as tu yet winkil. Jelo latene chen bey u xupik e jun p’it ku jok’ló. Jelo tene mix tin cháaj tun xan u ká k’astal ik kónoló.

Chne jop u ma’an u kaltale, in wojel beyo maun tá ka xikon te meyajhó jelo tene kin bin tin junal yéetel juntul in paalil ts’ok u chan nojoch tal jen bixe kik ilik ik kónol.

Káchile chen jun mal káten wa oxmal ku ma’an u yuk’ik laká p’ate sansamal ti junp’el p’isi k’in.

Tak bejlae yan waxak lajun jab ts’okok in bel yéetel, yete xan tik kónol waxak jab jop kik kónol xan. Bejlae jach ma’an uts ik kónol, ts’ok ik k’aj olta’al.

Letie maun jach beytal u meyaj, chen u p’at bey u kaltaló tan u ypalike tan bin u k’inam u pulmones yéetel chun u nak’.

Wale u k’ojanil lek u sen uk’ik e suts’ó, má xan tun kibik bin ka ilak bax uchul ti, tumen beyo mix bin tak u yojeltik wa yan k’ojanil ti tumen chen bin u tia’al u tukul. Jelo teen mix bá kin walik ti u kákáj letí mak mix u k’at ka antakí.

Más testimonios