Menú

Domingo 8 de noviembre 2020

La madrugada del sábado corrió rápido la noticia de que un joven originario de Xocén se quitó la vida por vía del ahorcamiento. La noticia nos impactó a todos los que lo conocemos y no nos explicamos las razones que lo llevaron a tal suicidio. Este joven de más o menos 21 años se encontraba en Macario Gómez, cerca de Tulum. Al parecer sus compañeros lo vieron colgado y sin vida. Cuando llegaron al cuarto donde rentaban, según comentan, había una veladora prendida cerca de su cuerpo. Según el relato de su mamá, vivía bien con su esposa y sus dos hijos, incluso un bebé de apenas una semana de nacido, aunque el chavo tomaba de vez en cuando. Así que esta mañana del domingo Xocén amaneció de luto. Hoy es la novena de los difuntos adultos, por lo que muchas familias desde la mañana empezaron a preparar los ingredientes para hacer los chachakwaaj. Mi suegro desde muy temprano mató a un cochino para vender la carne. Lo bueno que tuvo suerte y lo vendió todo; sólo le quedó un poco de chicharra pero se la repartió a sus hijos y se gastó. Mi suegra coció frijol para acompañar la chicharra; mientras, nosotras estuvimos torteando y luego comimos todos. Todos almorzamos frijol con la chicharra del cerdo.
Te’ u tal u sáastal sabadoá tik ojeltaj túun jan jan tsikbatale’ juntul xí’ipal, te’ way kaj Xocené, tu xot’aj u kuxtal, tun tsikbatalé tu jich’aj bin u kal, tone ka tik ojelte maik ch’a oltik, ba’en tu kinsubaj, ma’un na’tal ba’en tu metaj ba’al beyo’. E máaká yantí veintíun ja’ab ti’, ti kajakbal tu kajil Macario Gomez nats’ te’ tulumó, u ya’ako’obe’ k’uch bin u yet meyajo’obe’ ka bin tu yilo’ob tu’ux ch’uyukbal, kimenil, te’ tu najíl tu’ux kajakbaló, je’elo’ yan bin tak kib t’abal nats’ tux ch’uyukbaló. Je’elo’ tan u ya’lik u na’tsilé letie’ uts bin kajlik yéetel u yatan yéteel xan ka’atul u mejen paalalóbó, le u chuc ka’atul páalo’ tantik bin sijle’, yanti’ bin 8 k’iin sijik, ba’ale’ e xí’ipaló jach u yójel kaltal xan. Je’elo’ te’ jatskab k’iin domingoa Xocené sáaslaj yéetel junp’éel nojoch yaólal tu ka’aten. Bejla’ u payalchi’il u janlil e nukuch máakob kimentako’obo’, je’elo’ jach jatskab k’iine kaj chu’un u mak’anta’al u nu’ukulil u ti’al u meta’al e chachakwajó. In x-ká tatatsílé jach ak’ab u sáastal kaj lik’ u kins u k’éek’en u ti’al u ko’on u bak’el, u yutsile’ jach tun yan chaj u suerte, tu laj konaj, chen junp’it u ts’uyil p’at ti’, ba’ale’ e lelo’ leti’ tu t’oxaj u ti’al u paalal, kaj ts’o’oke’ mina’an. Je’elo’ in x- ka na’e tu chakaj u búulil u ti’al u janta’al u ts’uyil e k’éek’e’no’, je’elo’ kaj ts’o’ok ik pak’aché kaj laj jano’on tik lakalo’on. Tik lakle’ bu’ul yéetel u ts’uyil k’éek’en tik jantaj.

Más días